شیرینی دانمارکی، طنز تلخ و سیاه تعصب در اسلام

طنز دینی، معضلی در جهان اسلام

کفرگویی در جهان اسلام با هزل و طنز پیوندی دیرینه دارد. کمتر کسی حاضر به اظهار عقیده‌ای می‌شود که مجازات آن حبس و شکنجه و قتل است. عدهٔ بسیاری از آنها که چنین عقایدی دارند، راه سکوت و تظاهر به همراهی با اکثریت را در پیش می‌گیرند، اما همیشه اندکی هستند که سکوت را تاب نمی‌آورند. اینان به دنبال راهی می‌گردند که بتوان عقاید خود را گفت و در مقابل تحقیر و خفقان ساکت ننشست، اما در عین حال از حداقل آزادی و امنیت برخوردار بود.

شعر و طنز، ساختارهای ادبی محبوبی که امکان دوپهلوگویی و انتقاد (ظاهرن) غیرجدی را فراهم می‌آورند، به همین خاطر در دنیای اسلام بستر مناسبی یا مناسب تری، نسبت به سایر راهها برای کفرگویی یا انتقاد به مذهب و آیین حاکم بوده‌اند. خیام، شاعر و دانشمند سر‌شناس ایرانی با تمسک به همین ابزار بود که توانست با کنایه‌هایی زهرآلود، اعتقاد به مبدأ و معاد، دو اصل از مهم‌‌ترین اعتقادات اسلام و سایر ادیان ابراهیمی را به پرسش بگیرد و انکار کند بدون آن که به جرم کفرگویی سروکارش با طناب دار و گودال سنگسار باشد. پیش از او ابوالعلا معری (۳۶۳-۴۴۹ قمری)، شاعر و اندیشمند شهیر سوری نیز بار‌ها ناباوری خود به دین و جهان آخرت را در قالب شعر و کنایه ابراز کرد. وقتی یکی از مسلمانان حلب نامه‌ای به او نوشت و او را به گمان خود به راه راست و دین حق دعوت کرد و از او خواست که دست از کفرگویی بردارد. ابوالعلا در پاسخ، رسالات الغفران را نوشت؛ این اثر طنزی عمیق علیه اعتقادات دینی و جهان آخرت است که شاید نمونهٔ نخستین سفرنامه‌های خیالی به جهان آخرت باشد، ایده‌ای که بعد‌ها با کمدی الهی دانته به اوج رسید.

با تمام این اوصاف باید دانست که چنین نمونه‌هایی در جهان اسلام استثنا بوده‌اند و نه قاعده. کفرگویی و حتا به پرسش گرفتن دین و دینداران در قالب شوخی و کنایه و طنز، اغلب اوقات در جهان اسلام تحمل نمی‌شده است و خاطیان از سوی مردم، حاکمان و به ویژه روحانیون، به سختی به مجازات می‌رسیده‌اند. چنین واکنشی در قرون وسطی و ماقبل آن، در جهان مسیحیت و در میان معتقدان به بسیاری از ادیان بزرگ، کمابیش یکسان بوده است. با این حال عجیب است که در عصر جدید همچنان در دنیای اسلام، موضع بسیار سخت و بی‌رحمانه‌ای در مقابل طنز و خنده‌زنی با موضوعات دینی وجود دارد. ریشهٔ این امر را باید پیش از هرچیز در قرآن جست. کتابی که به اعتقاد مسلمانان، مستقیمن و به تمام و کمال از سوی خدا نازل شده است.

در قرآن، به خلاف عهد قدیم و عهد جدید، هیچگاه خدا در حال خنده تصویر نمی‌شود و در سورۀ ۸۶ آیۀ ۱۴ می‌گوید این حرف‌ها یعنی آیات قرآن هزل نیست و برای سرگرمی نیز نیامده است. در جای دیگر، سورۀ۲۱ آیات ۱۶ و ۱۷ می‌گوید خدا جهان را از سرِ بازی خلق نکرده است. از سوی دیگر، آیاتی مبنی بر تمسخر در این کتاب وجود دارد. مثلن قرآن در سورۀ ۶۲ آیه ۵ علمای یهودی را مسخره می‌کند و آن دسته از ایشان که با رجوع و فهم تورات به حقانیت محمد اعتراف نمی‌کنند را مانند خران می‌خواند که کتاب حمل می‌کنند. تعبیری که با توجه به نماد حماقت و نفهم بودن خر بینوا در میان مسلمانان و در فرهنگ عربی، خنده‌دار، گزنده و تحقیرکننده است. پژوهندگانی همچون Tamer، Marzolph و Ammann با نظر به آیات قرآنی مرتبط با موضوع خنده و تمسخر و طنز و شوخ‌طبعی، نتیجه گرفته‌اند که این موضوعات با برتری‌جویی و تحقیر و جدی‌ نگرفتن طرف مقابل عجین‌اند.

از این رو عجیب نیست که برخورد مسلمانان نیز با این موضوع، تحت تأثیر شیوه برخورد و موضع آیات قرآن در برابر طنز و خنده، خصمانه باشد. در حالی که مسلمانان برای تحقیر و تمسخر پیروان سایر ادیان چون یهودیان یا بد‌تر از آن بی‌دینان و کافران، به راحتی از طنز و تمسخر استفاده می‌کنند، ولی در کمال بی انصافی و اجحاف و استکبار و زورگویی، هم اینان به کارگیری کوچک‌ترین طنز و تمسخری از جانب دیگران دربارۀ اعتقادات خودشان را به شدت و با خشونت بسیار پاسخ می‌دهند . . خشونت و شدتی که حتا به کشته شدن خود مسلمانان بیشتر از دیگران می‌انجامد!

بزرگ‌ترین جنجال‌های دینی دردهه‌های اخیر به نوعی با همین مسأله کفرگویی طنزآمیز پیوند خورده است؛ مثل کتاب آیات شیطانی (۱۹۸۹)، کارتون‌های محمد (۲۰۰۵) و کمدی بی‌گناهی مسلمانان (۲۰۱۲) هر سه و با کیفیت‌های گوناگون دین و مقدسات اسلام را به خنده و تمسخر گرفته بودند. این درحالیست که هر سال ده‌ها و صد‌ها محصول فرهنگی و هنری و فکری علیه اسلام منتشر می‌شوند که در میان آنها موضوعات کفرآمیز و حتا اهانت آلود نیز کم نیستند ولی با بی‌اعتنایی مسلمانان روبرو می‌شوند. غالبن هر کفرگویی و اظهارات ضداسلامی طنزآمیز با واکنش شدید عموم مسلمانان، صد البته در سایه تحریک خواص، مواجه می‌شود.

با پیدایش روزنامه و سایر رسانه‌های ارتباط جمعی، امکان نشر عقاید کفرآمیز و یا نظراتی که دین و روحانیون و متشرعان را به چالش می‌کشند برای عدۀ بیشتری فراهم شد. از اواخر سدۀ نوزدهم در عثمانی، قفقاز، مصر، ایران و بسیاری از کشورهای مسلمان دیگر، ابراز چنین عقایدی با طنز و شوخ‌طبعی انتقادآمیز همراه شد و تقریبن همیشه با واکنش سخت و قهرآمیز ملایان و متعصبان دینی مواجه شد. اعتماد السلطنه، یکی از شخصیت‌های فرهنگی دربار ناصرالدین شاه، نقل کرده است که چگونه سلطان مستبد ایرانی وقتی از طنزی دربارۀ شخصیت‌های دینی یا فرقه‌های مذهبی در نشریاتی که از خارج از ایران می‌رسید مطلع می‌شد برمی‌آشفت و سرانجام (در سال ۱۲۶۴/ ۱۸۸۵) برای جلوگیری از رسیدن چنین مطالبی به ایرانیان، نخستین ادارۀ سانسور را ایجاد کرد.

ملانصرالدین (۱۹۰۶-۱۹۱۷ و ۱۹۲۱-۱۹۳۱)، یکی از بهترین و مشهور‌ترین نشریات طنزآمیز جهان اسلام، که عمدتن در تفلیس منتشر می‌شد و از قفقاز و عثمانی تا مصر و سودان و ایران را پوشش می‌داد و مسائلی چون آزادی‌های سیاسی و حقوق بشر و حقوق زنان را ترویج می‌کرد از سوی بعضی علمای اسلامی اوراق ضالّه خوانده شد و دست اندرکاران آن تهدید به قتل شدند. از آن پس هرچه رسانه‌ها، بیشتر و راحت‌تر در اختیار صاحبان صداهای مخالف قرار گرفتند، بر حجم و شدت این برخورد‌ها افزوده شد.

اکنون، نزدیک به یک قرن از آن زمان که متشرعان مسلمان با روزنامه و رسانه دست به گریبان شدند می گذرد و با انفجار اطلاعات در عصر کامپیو‌تر و شبکه‌های الکترونیک و امکان نقد دین حالا دیگر کفرگویی و تمسخر مقدسات همه ادیان به راحتی و "به مقدار لازم" در اختیار همگان قرار گرفته است. هر چند که تندروهای مسلمان هرجا که توانسته‌اند به هرکس که با هر لحنی به انتقاد از اسلام پرداخته، آسیب رسانده‌اند، اما بررسی اجمالی شدید‌ترین برخورد‌ها نشان می‌دهد کسانی که مقدسات دینی و خرافی را به گونه ای به طنز و تمسخر گرفته‌اند همواره در نوک پیکان حمله بوده‌اند.

فریدون فرخ‌زاد، هنرمند معترض ایرانی که در بعضی از شو‌هایش شوخی‌هایی با برخی از ملایان شیعه و احکام آنها می‌کرد در سال ۱۹۹۲/۱۳۷۱ در آلمان سلاخی شد. قتل او به نیروهای امنیتی جمهوری اسلامی ایران نسبت داده شد. رژیمی که در برخورد با هر نوع تمسخر و به طنز گرفتن اسلام و شیعه، قاطع و خوف‌انگیز رفتار می‌کند. برای نمونه، ده‌ها نفر از اعضای یک صفحۀ فیسبوکی که با یکی از امامان شیعه (امام نقی) شوخی می‌کردند در سال ۱۳۹۱ دستگیر شدند و تحت شکنجه‌های طویل المدت قرار گرفتند. به نحوی که اکنون پس از گذشت دو سال همچنان برخی از آنها در بازداشت هستند و حتا خبرهای تأیید نشده حاکی از صدور حکم اعدام به جرم اهانت به مقدسات برای برخی از آنها است. در عربستان، پاکستان، افغانستان، عراق، مالزی و بسیاری دیگر از کشورهای مسلمان نیز وضعیت چندان بهتری برای کسانی که بخواهند عقاید دینی اکثریت را با طنز به چالش بگیرند وجود ندارد. ‌‌نهایت آن که اگر حکومت‌ها اندکی آسان‌گیر‌تر باشند، متعصبان مذهبی و پیشوایان دینی‌شان کمبود را جبران می‌کنند!

بی‌شک مسلمانان نیز اهل خنده و شوخ طبعی‌اند. منابع دینی فراوانی بر خنده رو بودن پیامبر اسلام و بسیاری از پیشوایان دینی و مذهبی مسلمان تاکید دارند. آثار طنزآمیز فراوانی هم در جهان اسلام منتشر شده‌اند. اما اینها عمومن ارتباط چندانی با طنز انتقادی دینی یا کفرگویی ندارند و از منظر آزادی بیان و حق اظهار نظر و انتقاد برای دگراندیشان، فاقد ارزشند. شوخ‌طبعی‌های دوستانه در مورد مسائل روزمره بین مسلمانان ارتباطی به تحمل شوخ‌طبعی‌های انتقادآمیز دیگران توسط آنها ندارد. اتفاقن از همین‌جاست که می‌توان گنجایش جهان اسلام را سنجید. شاید یکی از بهترین و عملی‌ترین راههای بالا بردن گنجایش رواداشتن در جهان اسلام، تشویق به تحمل بیشتر مسلمانان در مقابل طنزهایی باشد که با عقاید آنها سازگار نیست. کاری که بیش از همه از عهدۀ روشنفکران مسلمان برمی‌آید. البته اگر خودشان شوخی سرشان بشود!

منابع انگلیسی:

Ammann، Ludwig. (۲۰۰۳). Laughter. In J. D. McAuliffe (Ed.)، Encyclopaedia of the Qur «an (Vol. ۳، pp. ۱۴۶-۱۴۹). Leiden: Brill Academic Publishers.
Ammann، Ludwig. (۲۰۰۳). Mockery. In J. D. McAuliffe (Ed.)، Encyclopaedia of the Qur» an (Vol. ۳، pp. ۴۰۰-۴۰۱). Leiden: Brill Academic Publishers.
Marzolph، Ulrich. (۲۰۰۲). Humor. In J. D. McAuliffe (Ed.)، Encyclopaedia of the Qur «an (Vol. ۲، pp. ۴۶۴-۴۶۵). Leiden: Brill Academic Publishers.
Tamer، Georges. (۲۰۰۹). The Qur and humor. In G. Tamer (Ed.)، Humor in der arabischen Kultur/Humor in Arabic Culture (pp. ۳-۲۸). Berlin: de Gruyter.

دوشنبه چهاردهم مهرماه نود و سه

https://www.tribunezamaneh.com/archives/59440